پیش از هر گونه بررسی و تجزیه و تحلیل مقامات مورد استفاده در موسیقی تلاوت وشناخت آنها ناگزیر از شناخت چند اصطلاح یا مفهوم در موسیقی مقامی عرب هستیم و برای درک بهتر موضوع لازم است با این مفاهیم اولیه و پایه آشنا شویم. در اینجا فرض بر آن است که خواننده گرامی ، آشنایی مختصری با برخی از اصطلاحات و اسامی به کار رفته در موسیقی دارد؛ زیرا در این مجال ، امکان آموزش آنها نیست و اساسا از موضوع بحث ما خارج است و دلیل اشاره به برخی از مفاهیم پایه در موسیقی مقامی عرب آن است که حتی برای بسیاری از آگاهان و آشنایان به مفاهیم و اصطلاحات موسیقی در ایران ، اصطلاحات معادل و مشابه در موسیقی مقامی عرب شناخته شده نیست. با این هدف، به ناچار این مفاهیم را شرح و توضیح می دهیم:

درجه - دیوان - مسافت صوتی - بعد و سلم

می دانیم برای بیان جملات و عبارات موسیقی، الفبایی به نام "نت"(Note) - که در موسیقی عرب گاهی "درجه" و گاهی "علامت" خوانده می شود - وجود دارد که با ترتیبی معین روی خطوطی به نام "خطوط حامل" قرار گرفته و نوشته یا خوانده می شوند. این نت های هفت گانه  که هر کدام بیانگر یک طبقه صوتی با فرکانس مشخص می باشند به ترتیب، دو (Do)، ر (Re)، می (Mi)، فا (Fa)، سل (Sol)، لا (La)، سی (Si)، هستند که به همین ترتیب تکرار می شوند. همواره در موسیقی بین یک نت با نت بعدی آن فاصله مشخصی وجود دارد که به پرده، نیم پرده، ربع پرده و ... معروف است. در موسیقی مقامی عرب به فاصله بین درجات یا نت ها "مسافه صوتیه" و به پرده که مشخص کننده مقدار فاصله است "بعد" گفته می شود.⁽¹⁾ اگر ای ننت ها به اندازه ای ادامه یابند که نت اول مجددا تکرار گردد تعداد نت ها به عدد هشت خواهد رسید. در علم موسیقی، فاصله نت اول تا نت بعدی هم اسم را اکتاو (Octave) می گویند. بنا براین اکتاو یک گستره موسیقیایی شامل هشت نت است که در آن نت هشتم، تکرار هنمان نت اول است و از نظر تواتر یا فرکانس نیز دو برابر نت اول می باشد. گستره صوتی یک قطعه موسیقی با یک گام ⁽²⁾ (مقام) ممکن است به اندازه یک اکتاو، کمر و یا بیشتر از آن باشد.

اکنون مفهوم دیوان ⁽³⁾ در موسیقی عرب که دقیقا معادل اکتاو می باشد معلوم می گردد. در این جا به آخرین مفهوم یعنی "سلم" نیز اشاره می کنیم که در واقع همان نردبان موسیقی است که به وسیله آنف در جات یک مقام یا گام نمایش داده نمایش داده می شود. سلم در موسیقی عرب نمایانگر وضعیت گستره اصوات یک مقام (خواه کمتر از یک اکتاو یا بیشتر از آن) و علامات موجود در آن است.

در این جا ذکر این نکته لازم است که فاصله میان نت ها در مقام های مختلف با هم تفاوت داشته و اساسا یک از دلایل اختلاف مقامات ناشی از تغییر این فواصل است؛ به عنوان مثال بین نت های Re و Mi ممکن است یک پرده یا نیم پرده و یا سه چهارم پرده باشد. در موسیقی گامهای مختلفی وجود دارد. مثلا در گام Do ماژور همواره فاصله بین نت های سوم و چهارم- یعنی Mi و Fa- و همچنین نت های هفتم و هشتم- یعنی Si و Do- نیم پرده و مابقی فواصل یک پرده است.⁽⁴⁾
(برگرفته از کتاب هنر تلاوت)

1. الموسیقی النظریه، سلیم الحلو، ص 32

2. گام (Gamme) عبارت است از تعدادی اصوات پی در پی که با فاصله های معین و حساب شده به دنبال هم قرار گیرند و آخرین نت آن، هنگام (اکتاو) بالایی نت اول باشد. (تئوری بنیادی موسیقی، پرویز منصوری، ص99)

3.معادل فارسی آن " هنگام" است. اساسا کلمه دیوان ، کلمه ای است فارسی و یکی از معانی آن دفتر یا دیباجه ای است که در آن چیزی یادداشت مکنند.

4. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد انواع گام در موسیقی به کتب تئوری موسیقی مراجعه نمایید.

برگرفته شده از         http://www.sajjadhaji.persianblog.ir